– Ingen fordel med større kommunar

Morten Øgård har arbeidd med spørsmål om struktur og storleik på kommunar i snart 20 år.

– Det er ein gigantomanisk kåtskap i dagens samanslåingsiver. Forskinga viser at innbyggjarane i små kommunar er meir nøgde med lokaldemokratiet enn folk i større kommunar, seier Øgård. 

Han viser til at tenestetilbodet i små kommunar er godt. Avstanden mellom folk, politikarar og kommuneadministrasjonen er liten, og dei små kommunane fordelar ressursane på ein effektiv måte til innbyggjarane.

– Store kommunar er berre interessante for mediebransjen, konsulentbransjen og næringslivet. Dei får ein større og meir samla marknad å selje til når kommunane vert større, seier Øgård.

Han trur små barneskular til dømes i Birkenes og Songdalen fort vert nedlagde viss desse kommunane går saman i ein storkommune med Kristiansand.

– Småskulane overlever kanskje det første nye kommunestyret, men så er det slutt. Allereie i dag vert det diskutert å leggje ned skular i Kristiansand og mange andre store byar. Når byane vert enda større, vil skulane i utkantane vere dei første som ryk. Dette vil sannsynlegvis skje over heile landet der små kommunar slår seg saman med større bykommunar, seier Øgård.

Lokaldemokrati

Fridom, lokaldemokrati og effektivitet er i følgje Øgård dei tre pilarane kommunetenkinga kviler på. Landet er delt inn i kommunar for at folk skal vere frie frå staten, styre seg sjølv gjennom lokaldemokratiet og drive lokalsamfunnet effektivt.

– Forsking viser at store kommunar fører til meir byråkrati, seier professor Morten Øgård ved Universitetet i Agder.  

– Skal du endre kommunestrukturen, må du vege desse tre momenta opp mot endringa: Vert det mindre, meir eller like mykje fridom, demokrati og effektivitet etter ei eventuell endring av kommunesamansettinga? Det er spørsmålet, seier Øgård.

Han har ikkje funne forsking som viser nokon samanheng mellom storleik og kvalitet på barnevern, skule, helse- og omsorgstenester.

– Det er heller ikkje nokon fordel for næringsutviklinga at kommunen er stor. Det viser dei nye forskingsresultata som kom frå Norut i fjor. Det finst med andre ord ingen rasjonelle grunnar til å gå inn for større kommunar, trass i at Høgre og enkelte redaktørar i avisene her i landet vil ha det til at det er framtidsretta og smart at kommunane slår seg saman og vert større. Dei byggjer på magekjensle og politiske draumar meir enn fakta og forsking, seier Øgård.

Kommuneforskar

Saman med Harald Baldersheim laga han i 1997 eit såkalla kommunekompass for norske kommunar. Kompasset var ein forløpar for dagens Kostra-system, som gir nøkkeltall for kommunale verksemder her i landet. Doktorgradsarbeidet frå 2001 vurderte på kva måte New Public Management påverka forvaltning og innovasjon i nordiske kommunar. I 2003 var han medforfattar i ei bok som mellom anna viste at større kommunar ikkje gir fordelar for innbyggjarane. Funna frå 2003-boka er stadfesta i fleire oppfølgingsstudiar, til dømes studia til professorane Harald Baldersheim og Lawrence Rose ved Universitetet i Oslo.

– Det siste tiåret har eg konsentrert meg om å forske på teknologi og nettverk for å finne ut på kva måte dette påverkar organisering og lokaldemokrati i kommunane. Saman med to kollegaer gir eg ut ei ny bok om styringsutfordringar i turbulente tider hos Oxford University Press om litt. Verken teknologi- og nettverkforskinga mi, eller det som vert presentert i den nye Oxford-boka, stadfestar at større kommunar kan løyse dei utfordringane samfunnet står overfor, seier Øgård.

Studiar om organisasjonsutvikling og byråkrati viser at store organisasjonar fører til fleire styringsnivå, reglar og rutinar og større avstand mellom dei styrande og folket.

– Større kommunar gir meir hierarki og byråkrati. Det viser forskinga. Når vi samtidig veit at omkring 70 prosent av alle fusjonar ikkje lykkast, teiknar det seg eit dysteret bilete for dei framtidige storkommunane, seier Øgård.

Nav og sjukehusreform som skrekkdøme

Professoren meiner Nav-reforma er eit skrekkdøme på kva større einingar fører til.

– Etter åtte år har Nav framleis ikkje nådd produksjonsnivået ein hadde før reforma. Dei små Nav-kontora var flinkare til å få folk ut i arbeid enn dagens store. Heller ikkje innan sjukehussektoren finst det forsking som har klart å vise ein samanheng mellom at store sjukehus er betre enn små, seier Øgård.

Øgård meiner kommunalministeren og andre pådrivarar legg for mykje vekt på at det er smådriftsulemper for kommunane, utan å peike på stordriftsulempene.

– Ministeren har fått ansvaret for å skape ein meir kostnadseffektiv sektor. Da er det ekstra urovekkande at han ikkje kommuniserer kostnadene ved større kommunar. Det ser ut til at reformatorane er så ivrige i jakta på større kommunar at dei har gløymt at det kostar pengar å utvikle nye og store produksjonssystem for dei kommunale tenestene. Innanfor  økonomi- og organisasjonsfaget kallar vi dette for transaksjonskostnader, seier Øgård.

Ein nyleg publisert studie av professor Eva Sørensen ved Universitetet i Roskilde i Danmark, stadfestar at større kommunar fører til konsentrasjon av fagprofesjonar og meir byråkrati.

Øgård minner om Margaret Thatcher og Kåre Willoch som i si tid kjempa mot denne konsentrasjonen av faggrupper.

– Dei var for å splitte faggruppene, slik at dei ikkje fekk for stor makt. No går ei Høgre-regjering inn for å styrkje desse gruppene igjen. Faggruppene vert sterkare og talet på hierarkiske nivå aukar. Vi har ein Høgre-minister som vil ha mindre marknadsstyring. Eg forstår det ikkje. Eg ser ingen ideologi bak samanslåingsprosjektet. Det er uklart kva Sanner meiner er problemet med dagens kommunar. Og det er uklart kva for tenester han meiner skal bli betre ved at kommunane vert større, seier Øgård.

Denne artikkelen er også publisert på forskning.no

Tekst: Atle Christiansen